زنان به روایتِ زنان - شهر سرگرمی

ترسیم تفاوت ها و شباهت های سیمای زن در ادبیات داستانی معاصر ایران توسط نویسندگان زن و مرد و سهم ادبیات داستانی زنان در ادب معاصر فارسی، دو موضوعی است که خبرنگاران با گیتی صفرزاده، مریم تعیینی، زهره قلزم، سعیده سیاحیان، شهره مرشدی، مرضیه عباسی و اختر کریمی، درباره آن گفت وگو کرده و مشروح پاسخ های آنان را در این مجال ازنظر می گذرانید:

رسیدن به نگاه های نو

گیتی صفر زاده که تجربه سردبیری نشریه ماهنامه گل آقا را در کارنامه دارد و نویسنده آثاری چون چگونه ترنج دانشمند شد، نام های کوچه پاریس و یک روز بلند طولانی است، به خبرنگاران می گوید: دلم می خواهد پاسخ هر دو پرسش را یک کاسه کنم و در دل هم جواب بدهم. آن وقت می توانم با ظرافت تمام بگویم که هم دلم نمی خواهد ادبیات را مردانه-زنانه کنم و هم بسیار علاقه مندم که درباره نگاه زنانه و نگاه مردانه بنویسم.

برای آغاز این را می گویم که نگاهم به ادبیات داستانی مرتبط با این پرسش ها از دهه 70 به بعد است، اول به این خاطر که به نظرم دهه 60 شرایط وقوع انقلاب و تحمیل جنگ، خودش ماجرا و تحلیل جداگانه ای دارد و دوم به این علت که آمار نشان می دهد از دهه 70 شاهد حضور زنان بیشتری در عرصه داستان هستیم که تا پیش از آن تنها به چند نام محدود می شد. (ادبیات داستانی پیش از انقلاب را هم به مدد از سبیل ناصرالدین شاهی، زیرسبیلی رد کردم).

در دهه 70 گرچه تعداد زنان نویسنده و کتاب های منتشره شان افزایش پیدا کرد اما بیشتر در حوزه داستان های عشقی با مضامین اجتماعی بود. اگر بگویم داستان هایی عامه پسند قطعاً به معنی بی ارزش کردن شان نیست، تنها جادادن در دسته بندی است که نوع روایت و مضامین مطرح شده و لایه های معنایی و نوع مخاطبان را تعیین می کند.

در این داستان ها گرچه اغلب شخصیت های محوری زن هستند اما جهان و مسائل و مسائل شان در رابطه با مردان تعریف می گردد. درست تر این است که بگویم خیلی فاعل نیستند، شخصیت فردی اثرگذار و شاخص ندارند، مجبورند بار اتفاقات و نگاه مردان و موقعیتی که در آن قرار داده شده اند را یک طوری رفع و رجوع کنند؛ اغلب با دل پرخون و بیشتر با رعایت موازین اخلاقی و پندآموز. قطعاً و حتماً موارد استثنایی و نویسندگان زن متفاوت در این فهرست هست اما بیشتر آن ها در ادامه میراث و تجربه ادبی خودشان از گذشته در حال حرکت بودند و نام جدیدی در ادبیات داستانی دهه 70 به حساب نمی آمدند.

شاید در دهه 80 باشد (و با در نظر دریافت چند سال پایانی دهه 70) که واقعاً با موجی از نویسندگان زن روبرو شدیم، نویسندگانی که در آثارشان زن به عنوان یک شخصیت مستقل با جهان و تفکرات و اعمال خودش وجود داشت اما نکته اینجاست که اغلب این کتاب ها بیشتر شکل دفتر خاطرات داشتند. این صدالبته به معنی کم کردن ارزش آن نوشته ها نیست، فقط یادآوری می کند که زنان احتیاج داشتند از خودشان بگویند، خودشان را نشان بدهند، بگویند ما وجود داریم و این صدا و آرزوها و فکرهای ما است. این موج را بیرون از ادبیات هم می شد مشاهده کرد، زنان با سرعت هرچه تمام تر با شکل ها و تفاوت های زیاد در جامعه خودشان را نشان دادند. پس با این حساب معلوم است که زنان در آثار مردان هم نقش های متفاوت تری به عهده دریافتد، گرچه طبیعی است که این نقش های متفاوت را نویسندگان مرد بیشتر به شکل یک ناظر بیرونی دیدند، یعنی صادقانه از زنانی در داستان هایشان گفتند که دیگر شبیه گذشته نبودند، جهانها و خواسته ها و حرف هایشان متفاوت شده بود، و چه بسا این بار آن ها بودند که روی سرنوشت مردان تأثیر می گذاشتند.

اما با آغاز دهه 90 به گمان من اتفاق خوشایندی به وقوع پیوست که هنوز ادامه دارد و به نظرم در سال های پایانی این دهه بیشتر خودش را نشان خواهد داد؛ اول این که زنان بیشتر به قصه گویی روی آوردند که نوعی ماهیت و قابلیت درونی ویژه تری در آن دارند. دوم این که از فریاد برآوردن برای دیده شدن حرف ها و خواسته ها و خاطراتشان گذر کردند و رسیدند به نگاه های نو، به نشان دادن تجربه های جدید، به پرداخت جهان آن گونه که دوست دارند باشد یا می بینند، به خلق و زایش حقیقی، آفریدن داستان هایی که فضاها، جهانها و تجربه های جدید وارد ادبیات داستانی ما کرده اند و گرچه شاید هنوز تعدادشان زیاد نباشد اما قابل توجه اند. از نمونه هایش داستانی که به تازگی از نویسنده ای زن خواندم و کل روایت از دیدگاه دو مرد بود که در نویسندگان زن کار کم سابقه ای به شمار می آید یا آثاری که با زبان طنز نوشته شده اند. و در ادبیات چه چیزی مهم تر از روایت لذت بخشی از جهانهای متکثر است که باعث می گردد نگاهمان وسعت پیدا کند و جهان و انسان ها را تنها از دایره تنگ نگاه خود نبینیم؟

نویسندگان مرد در این دهه چطور بوده اند؟ به گمانم هنوز دارند با شگفتی در داستان هایشان فاصله بین زن اثیری و لکاته را با طیف های گوناگونی از زنان که دیگر به سادگی در دسته بندی گذشته نمی گنجند، پر می کنند.

تلاش برای تغییر

مریم تعیینی، نویسنده رمان های چه کسی باید افتخار کند و من عاشق افسانه نیستم در گفت وگو با خبرنگاران معتقد است: امروزه نظریات متفاوتی در زمینه حقوق زنان وجود دارد. سیاست گذاری جامعه به سمت وسوی زن سنتی است که در خدمت خانه و خانواده باشد. زنی مطیع و فرمان بردار اما زنان جامعه امروز آن زن را نمی شناسند. تحولاتی گسترده در رفتار و گفتار و اندیشه زنان امروز جامعه ما به وجود آمده. بنابراین نمی گردد با قطعیت نظر داد.

به طور نسبی می توان گفت زن های نویسنده تلاش می کنند، زن داستانشان زنی باشد که برای حقوق ازدست رفته اش دارد تلاش می کند. خواهان عدالت و تساوی حقوق است. می خواهد از آشپزخانه بیاید بیرون. زندگی با شرایط بهتر را می خواهد. امروز روز زن های نویسنده و مردهای نویسنده زیاد هستند. توی کتاب هایی که من خوانده ام، مردها کم وبیش قصه داستان هایشان را طوری پیش می برند که زن ها هرچه بالاتر می نشیند، بیشتر مورد سوءاستفاده قرار می گیرند و در روایت قصه فرومی پاشند و نابود می شوند. گاهی هم برعکس است. زن در داستان آن ها تلاش می کند در بطن جامعه باشد. جایگاه خودشان را به جامعه بشناسانند. شخصیتی پویا باشد. زن چه در داستان زنان نویسنده و چه در داستان مردان نویسنده برمی گردد به عقیده و باوری که نویسنده نسبت به زن جامعه امروز دارد.

شباهتی که بین زن های نویسنده و مردهای نویسنده وجود دارد این است که زن ها دیگر آن زن های مطیع و فرمان بردار و خدمتکار شوهر و بچه نیستند. زن داستان، زنی است با رویکردی دیگر به زندگی و جامعه. امروز زنان سهم بسیار عظیمی در ادبیات داستانی دارند. چون زن های داستان نویس ما تعدادشان نسبت به قبل از انقلاب خیلی زیاد شده. حتی تعدادشان از مردهای نویسنده بیشتر است. پس چطور می گردد این قشر عظیم تأثیرگذار نباشند؟

طرح واره های نظام مردسالاری، ویژگی مشترک همه نویسندگان

نظر زهره قلزم، نویسنده کتاب جنسیت در رمان چنین است: طبیعی است که نویسندگان زن به دلیل زن بودن بهتر و بیش تر از نویسندگان مرد بتوانند روحیات و ویژگی های زنان را به لحاظ روان شناختی در ادبیات به ویژه در داستان و شعر به نمایش بگذارند و تفاوت نیز در همین نکته است اما شباهت ها یکی مربوط به مشترک بودن بسیاری از ویژگی های زن و مرد در برخورد با حوادث مختلف می گردد و دیگری تلاش نویسندگان مرد در شناخت هرچه بیشتر زنان و انعکاس این شناخت در آثار خود.

ویژگی مشترک دیگر این دو جنس از نویسندگان در ترسیم سیمای زن در ادبیات به طرح واره ها و کلیشه های ذهنی مشترک آن ها نسبت به نقش زن مربوط می گردد و همان طور که می دانیم این طرح واره ها محصول نظام مردسالاری است که از کودکی در ذهن دختر و پسر شکل می گیرد و قضاوت های نویسندگان و خوانندگان آثار ادبی را اعم از زن و مرد از پیش تعیین می کند.

البته هستند نویسندگانی که با شناخت این کلیشه ها و طرح واره های ذهنی، آگاهانه آن ها را کنار گذاشته و چهره درست تری از زنان در آثار خود نشان داده اند. برای نمونه می توان به سووشون و جزیره سرگردانی سیمین دانشور اشاره کرد. یا آثار منیرو روانی پور و شهرنوش پارسی پور را مثال زد. رمان نوجوان هستی اثر فرهاد حسن زاده نیز معرف این بینش است.

در پاسخ به پرسش دوم باید بگویم که حضور زنان در عرصه ادبیات و نویسندگی از دهه شصت به بعد رو به رجحان گذاشته و این موضوع نوید خوبی است در جبران غیبت طولانی زن ها در ادبیات در طی قرن های متمادی.

خلق شخصیت های ماندگار وابسته به جنسیت خالق اثر نیست

سعیده سیاحیان، نویسنده کتاب گرمابه نیز به خبرنگاران می گوید: به نظر من خلق شخصیت های ماندگار در ادبیات داستانی آن چنان وابسته به جنسیت خالق اثر نیست. هرچند تأثیر آن را نمی توان نادیده گرفت. شاید در ادبیات داستانی کلاسیک ایران و جهان مثال های بسیاری بتوان ارائه داد.

در ادبیات معاصر ایران و جهان، باز جنسیت اهمیت زیادی ندارد چراکه نویسنده زبردست صرفاً با اتکا به دریافت های جامعه شناسانه و روان شناسانه خود به خلق شخصیت می پردازد. مثلاً امیرحسین چهل تن ازجمله داستان نویسانی ست که در بعضی از داستان هایش حتی از زاویه دید من راوی زن ماجراهایش را خلق می کند. آن هم زنان طبقه متوسط و روابط عادی و معمولی که در بین شان است. آل احمد هم در بعضی از داستان هایش این زاویه را دارد. مرحوم گلشیری نیز در بعضی از داستان های کوتاهش از چنین دریچه ای به ماجراهای داستانش نگاه کرده است اما تأثیر داستان نویسان زن در ادبیات ایران همان نقشی ست که مردان دارند، راستش خیلی به این تفاوت اعتقاد ندارم هرچند با توجه به سابقه سال ها کتابداری در کتابخانه ها و مواجهه با آثاری که به بازار کتاب عرضه می گردد و البته بدون تحقیق علمی، می توانم ادعا کنم که تعداد زنان داستان نویسی که گرایش به سمت داستان های زرد دارند به مراتب از تعداد مردان بیشتر است و البته تعداد مخاطبان این چنین داستان ها نیز در میان بانوان به نسبت آقایان خیلی بیشتر است.

نوشتن رمان بسیار بی دردسرتر و کم هزینه تر از هنرهای دیگـر بـرای زنـان است

شهره مرشدی، نویسنده رمان های کتایون و تار مشتاق معتقد است: هر نویسنده ای چه مرد و چه زن جهان بینی و روحیه و خلق و خوب و دیدگاه خودش را ارائه می دهد اما یک نویسنده زن به غیراز این جهان بینی و روحیه و...جهانیی متفاوت تری از جهانی یک مرد دارد آن هم نسبت به پیرامون و اتفاق هایی که در اطرافش رخ می دهد.

حال جدا از این موضوعات با توجه به تفاوت های زبانی مردان و زنان، زبان زن، یک زبان آزادی خواه و فمینیستی است آن هم در مقابل یک نویسنده ای که مرد است؛ مردی که چه بخواهیم قبول کنیم و چه نه از افکار و دیدگاهی پیروی می کند که در لایه لایه وجودش نهفته است و آن هم مردسالاری اوست که می توان به وضوح در سبک نوشتاری شان از قدیم تا به امروز دید اما مهم ترین موضوع این که زبان موجود در جامعه برساخته خود مردان است و زنان به ناچار از این الگوی زبان مردسالاری بهره می برند. یعنی این که روایت ساختارگرانه را نویسندگان مذکر خلق می کنند و به دنبال آن ها نویسندگان فمینیست نسبت به مبنای متونی ایشان پساساختارگرانه پیروی می کنند.

در ایران و در پی دگرگونی هایی که پس از نهضت مشروطه صورت گرفت، نگرشی نو به جایگاه زنان و حقوق آنان پدید آمد و بازاندیشی در هویت زنانه مدنظر قرار گرفت. زنان در دوره معاصر، اندکی پس از مردان به جهانی هنر و تولیدات علمی و ادبی پا گذاشتند و تا امروز نقش مؤثری در دانش به ویژه نویسندگی و آفرینش آثار داستانی داشته اند. نخسـتین رمان درخور توجه زنان، سووشون، نوشته سیمین دانشور است که به نظرم در این مورد نمونه خوبی است.

در آغاز داستان نویسی زنان، زمینه برای چاپ آثار با اسامی زنانه فراهم نبود. چراکه در قرن هجدهم میلادی و اوایل قرن نوزدهم، زنان برایی گسترش و جذب مخاطب آثارشان از سوی جامعه و خوانندگان، هویت و خالق زنانه خود را در پس نقاب و اسامی مستعار مردانه و یا این که داستان های خود را بدون نام و نشان چاپ می کردند امـا پـس از یک قرن، توجه به جنسیت نویسندگان زن اوج گرفت و آثارشان موردبحث و نقد و نظر واقع شد.

اهمیت داستان و رمان نویسان زن در سده نوزدهم میلادی، به حدی است که مردان نویسنده، به خـاطر فراهم آوردن امکان انتشار رمان و داستان هایشان، ناگزیر چهره شان را در پس نقاب زنانه پنهان می کنند و این یعنی همان عوضی که گله ای ندارد!

از میان گونه های ادبی، قالب رمان نویسی فراتر از شکل های دیگر هنری مورد استقبال زنان قرار می گیرد. رمان، برخلاف داستان کوتاه که برشی از زنـدگی اسـت، بخـش گسترده تری از زندگی را بازتاب می دهد. گونه رمان، انعکـاس خـط مشـی فـرد در جسـتجوی تمامیـت، انسجام و هویتی است کـه فـرد تصـویر آن را عمیقـاً در ذهـن دارد. بنابراین، فرصتی در اختیار زنان می گذارد تا در قالب این فرم ادبی بتوانند زندگی و هویـت خود را که سال ها پنهان بوده یا از زاویه دید مردانه به تصویر درآمده است، نمایان سازند؛ به همین خاطر، گونه رمان نسبت به فرم ها و هنرهای دیگر در میان زنـان طرفـداران بیشـتری دارد.

از طرف دیگر، نوشتن بسیار بی دردسرتر و کم هزینه تر از هنرهای دیگـر بـرای زنـان است. آن ها می توانند با داشتن اتاقی از آنِ خود و درآمدی ناچیز و نه چندان دندان گیر یا کلاً مفت، پس از فراغت از کار روزانه در منزل به کار دلخواه خود که همانا نوشـتن رمان است، بپردازند.

سیمای زن در ادبیات پیش و پس از انقلاب تغییر کرده است

مرضیه عباسی، منتقد و فعال ادبی یادآور می گردد: ترسیم سیمای زن در ادبیات پیش از انقلاب و ادبیات پس از آن از لحاظ تعیینات و المان زنانگی تغییر کرده است، چه در ادبیاتی که به وسیله هنرمندان و نویسندگان زن یا چه مرد خلق شده باشد.

در ادبیات ما به طورکلی بر وجوه ظاهری زن توجه شده و اندک نویسندگانی توانسته اند بر وجوه فکری و احساسی آن ها انگشت بگذارند. متأسفانه حتی نویسندگان معاصر نیز نتوانسته اند تصویری قوی و با اصالت و حق طلب از زنان کنونی را به نمایش گذارده و وجوه شخصیتی و زنانگی را در آثار نمایشی و کتبی خود عرضه کنند. در بعضی آثار مانند آثار نظامی و فردوسی در ادبیات کلاسیک توانسته اند باوجود مرد بودن شان شخصیت های قوی و مصمم را خلق کنند و قرن ها پس از آن در قرون کنونی هدایت و شهرنوش پارسی پور و... گاهی در این مبحث، بعضی نویسندگان مرد از نویسندگان و هنرمندان زن پیشی گرفته اند.

به نظرم در دوران کنونی با آن که زنان جایگاهی در ادبیات کنونی به چنگ آورده اند اما هنوز قادر به شناخت درونی و فکری زن نشده اند و آنچه عرضه می کنند تنها کالایی تجاری است که تاریخ مصرف آن پس از آمدن نسل نو به اتمام می رسد؛ چه نویسندگان زن و مرد هر دو به چشم کالایی به زنان می نگرند و خود از این موضوع بی خبرند.

چون ادبیات معاصر ما حرف های بسیاری دارد که باید در فضایی آزاد گفته گردد و این راهی بس طولانی دارد که باید بپیماید. متأسفانه ادبیات کنونی نمی تواند نسل جوان ما را کتاب خوان کند و جوانان ما به دنبال تجارب جدیدتر نویسندگان خارجی بیشتر به آثار ترجمه روی می آورند و حتی آثار بسیار نویسندگان داستانی زن نتوانسته در این گردباد بحران فکری و اقتصادی بال بگشاید و به دیدن افکار غربی و تجارب آنجا دست بیابد تا بتواند چیزی درخور نسل جوان بنویسد.

آثار نویسندگان زن ما بسیار ضعیف و سنتی است اگر هم آثاری باشد که انگشت شمارند، هیچ یک نتوانسته اند راهی به سوی تمدن عالی و آرمان گرایانه باز کنند که لازمه جهانی ایران آینده است. اما به هرحال باید نوشت و باید آموخت و خود را با معیارهای جهانی تطبیق داد وگرنه همه نویسندگان دیگر بر گرده ادبیات ما پای می گذارند و ما را له می کنند که همراه آن افکار همه ملت ما را له می کنند و ما ملتی فراموش شده می شویم با دردهایی برای خودمان.

زنان در تصاحب جوایز ادبی بر مردان پیشی دریافتد

نظر اختر کریمی، نویسنده مجموعه داستان کوتاه سایه های سرگردان چنین است: در ادبیات معاصر ایران در مقوله داستان، زنان در اقشار فرودست با ناهنجاری ها و ستم مردانه در یک جامعه سنتی دست به گریبان اند و اغلب در حیطه برآوردن احتیاجهای جنسی مرد، موضوعیت دارند و زن تنها با استفاده از این اهرم است که می تواند گاهی مرد را به چالش بکشد؛ گرچه که این اهرم، همیشه هم پیروز عمل نمی کند، اغلب ظرافت های زنانه نادیده انگاشته می گردد و مردهای حریص و پر تمنا را راضی نمی کند و این فضا مجال بودن و نقش داشتن در عرصه اجتماعی را کمرنگ می کند.

در گذشته های دور با ظهور و بروز تحولات اجتماعی و ایجاد زمینه برای فعالیت زنان، بخش فراوانی از زنان وارد عرصه اجتماعی شدند که نتیجه آن، شکوفایی استعدادها و توانایی های آنان و تأثیر در ادبیات داستانی ایران بود. درواقع نویسندگان مرد، کماکان بدون رهیافت به جهانی درونی زنان، صرفاً انعکاس دهنده دو قشر عمده یعنی زنان فرودست از یکسو و از سوی دیگر، زنانی شدند که پا به حیطه اجتماعی گذاشته بوده اند.

ولی طیف وسیعی از زنان که خواهان آزادی های بیشتر، حضور فعال تر در عرصه اجتماعی و اقتصادی و نهایتاً پذیرفته شدن به عنوان یک انسان برابر، مطالبات خود را به پیش می برند و در ادبیات داستانی معاصر به طور فزاینده ای بازتاب دارند.

هویت زن در ادبیات داستانی که زنان نویسنده به وجود آورده اند نه تنها به مقوله تبعیض ها و ستم های تاریخی که ریشه در اعتقادات و سنت ها دارند، می پردازد بلکه راز و رمزهای درونی زن را هرچند اندک، بازمی نمایاند و تلاش می کند جهانی شگفت انگیز زنانه را در حد مقدورات و موانع موجود، هرچند در پرده ای از ابهام به تصویر کشد.

این سرسختی ذاتی زن است که به بهای هستی اش برای رسیدن به آنچه می خواهد گام بردارد، هم چنان که برای حفظ حریم زندگی و داشته های ارزشمند مثل همسر و فرزند در جای خود، حفظ حریم عاطفی و احساسی، باز در جای خود چه بسا تا پای جان می رود.

بدیهی ست این تصویر بجا و سزاوار از زن ایرانی، خود را در آثار نویسندگان زن، به مدد رمز و نشانه و استعاره جلوه گر ساخته است؛ دلواپسی زری در داستان سووشون سیمین دانشور برای حفظ حریم امن خانواده یا در داستان های گلی ترقی ازجمله در داستان جایی دیگر نقش زن رنج کشیده رنگ می بازد و در قالب جسارت مشاخصه خودش را نشان می دهد. این نویسنده در پرداخت خودآگاهی زنانه و پیوندهای خودآگاه و ناخودآگاه زنان، راه های تازه ای در برابر زنان نویسنده قرار می دهد و یا زویا پیرزاد در کتاب چراغ ها را من خاموش می کنم راه به زوایای پنهان روح و احساس زن باز می کند و به ایماواشاره، تمایلات درونی زن را موشکافی کرده و با ظرافتی زنانه از آن سخن می گوید.

در دو دهه اخیر مضامین، شخصیت ها و توجه به خودآگاهی زنان نشان از تحولی عظیم در حیطه داستان نویسی دارد. آزادی، عدالت اجتماعی و حق خواهی مضمون بسیاری از آثار نویسندگان زن ایرانی است که به طور فزاینده ای می بالند و رشد می کنند. به حق می توان گفت زیباترین داستان های جنگ نوشته زنان نویسنده معاصر ایران است. زنان نویسنده معاصر با اشراف به همه نابرابری ها، تبعیض ها و دیده نشدن های آگاهانه، با عشق در این راه قدم گذاشتند و در تصاحب جوایز ادبی بر مردان پیشی دریافتد.