در جستجوی زمان پیش رو، تحلیل حضور در نمایشگاه های کتاب بین المللی - شهر سرگرمی

احمد شاکری مشاور مدیرعامل مؤسسه نمایشگاه های فرهنگی ایران در امور بین المللی در مقاله ای که در ادامه می خوانید تحلیلی جامع از شرایط حضور در بازارهای جهانی نشر و لزوم آینده نگری درباره آن ارائه نموده است.

مشروح متن مقاله مذکور به توضیح زیر است:

این روزها نگاهی مختصر به آمار و اخبار نمایشگاه های مختلف بین المللی گویاست که شرایط برخلاف پیش بینی های سال گذشته صاحب نظران به سمت و سویی دیگر می رود؛ از تعطیلی تا بلاتکلیفی در برگزاری این نمایشگاه ها اعم از هنری، گردشگری، اقتصادی و البته کتاب. هرچند ارقام گردش اقتصادی و ضررهای وارده به کسب و کار دیگر حوزه ها بیشتر از نمایشگاه های کتاب به نظر می رسد ولی همین رکود خود باعث چاره اندیشی کارشناسان و ناکارشناسان این حوزه برای یافتن امکان های جایگزین پیش رو شده است. محاسباتی که پیش تر در هیچگونه آینده نگری نمی گنجید و نقشه راهی که لاجرم احتیاج به بازبینی و چاره اندیشی دارد. نگاهی که با بهره گیری از شرایط غیرقابل پیش بینی، بتواند برنامه ریزی و تقویت بضاعت موجود را به همراه داشته باشد و کوشش نماید طرحی نو دراندازد. بر همین اساس نمایشگاه هایی نظیر بولونیا به دنبال یافتن جایگزینی همچون نمایشگاه مجازی برای دوره اخیر خود افتادند و بعضی نیز از خیر برگزاری این دوره گذشتند و نمایشگاه کتاب فرانکفورت، به عنوان معتبرترین نمایشگاه کتاب بین المللی، کماکان منتظر آنالیز شرایط جدید مهار بیماری کروناست. شرایطی که زنگ های بستن مرزهای اتحادیه اروپا تا دست کم ماه سپتامبر را به صدا درآورده و همین امر ضرورت توجه به صورت بندی جدید حضور در نمایشگاه های مختلف بین المللی و حمایت و جبران آسیب های اقتصادی حاصل از بحران جهانی کرونا را افزایش می دهد. یادداشت حاضر می کوشد با نیم نگاهی به گذشته و حال بعضی مسائل نشر بین الملل، پیشنهاداتی در مورد آینده و افق پیش روی آن ارائه نماید. افقی که علاوه بر حقیقت می تواند ریشه در مجاز نیز داشته باشد.

می گویند آینده پژوهی ترسیم آینده های ممکن و کوشش برای دخالت و دست کاری در آینده بر مبنای سناریوهای ممکن و تغییر این سناریوها به نفع خود است. در حقیقت مسئله اصلی در فرایند آینده پژوهی یک رویداد، شکل دادن و تعریف مجموعه آینده های احتاقتصادی است. حال سؤالی که مطرح می گردد این است که چگونه می خواهیم در میانه آینده مبهم صنعت نشر بین المللی، برای نشر ایران راه های متفاوتی از جهتهای آزموده شده طراحی کنیم؟ چگونه می توان شرایط را از شرایط واقع به شرایطی که خودمان می خواهیم، تغییر دهیم؟ و چه روش هایی باید به کار ببریم؟ چگونه در میان تهدید پیش آمده حاصل از کرونا می توان آن را به فرصت تبدیل کرد؟ چگونه در شرایط پیش آمده حاصل از کرونا و احتمال حذف نمایشگاه فیزیکی، به سمت راه کارهای مطابق با شرایط جدید پیش رفت؟

بازخوانی مقطع ده ساله حضور در نمایشگاه های بین المللی کتاب گویای منحنی رشد و صعود جهت طی شده در این مقطع زمانی است. جهتی که برآیند کوشش چندین مجموعه جهت حضور متفاوت و با نگاهی به چشم انداز این حضور در سالیان آینده بوده است؛ حضوری که با قوت ها و ضعف های خودش، بر اساس نگاه مدیریتی اوج و حضیض خودش را داشته است. به نظر می رسد حضور در هر فعالیتی، احتیاجمند تعریف و بازبینی استانداردهای منحصر به خود و لزوم نقد صریح و مصلحانه کارنامه ارائه شده در هر مقطع است؛ نقدی که از اولین حلقه فراوری اثر تا انتهای حلقه را در برگرفته و تنها ناظر به فرایند اجرای کار نیست. هرچند بعضی منتقدان می گویند یکی از معضلات مهم در منش حرفه ای نشر بین الملل کشورمان رفتار جزیره ای زنجیره های مختلف این حلقه از یک طرف و گاهی به کارگیری یک نسخه واحد و یک نقشه راه در قبال نمایشگاه های کاملاً متفاوت از طرف دیگر بوده است؛ اما در حقیقت نه تنها یک سناریو جوابگوی حضور نشر کشورمان نیست بلکه حضور در هر نمایشگاهی احتیاج به طراحی سناریوهای مخصوص به خود دارد.

به نظر می رسد از جمله مسائل اجرایی این جهت، نحوه برخورد با پیش پذیرفته های ذهنی فعالان این حوزه است. پیش پذیرفته ها مجموعه داده ها و جهتهایی هستند که نه تنها به وجودشان عادت نموده ایم، بلکه درباره آن ها بحث و مصاحبه هم نمی کنیم و آن ها را به عنوان امر بدیهی، شناخته شده، حقیقی یا واقعی می پذیریم. پرسش ها یکی از راه کارهای چالش با این پیش پذیرفته هاست. پرسش هایی که از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. آیا رفتار فعالان نشر ایران را می توان همانند یک رفتار نشر بین المللی تلقی کرد؟ و ساختار مدیریتی نشر بین الملل ایران در حال حاضر چگونه است؟

2. دلایل عدم رغبت بعضی ناشران بین المللی برای حضور در نشر ایران چیست؟ و چه راهکارهایی برای جذب ناشران خارجی و حضور آنها در گذشته اجرا شده و در آینده پیش رو پیشنهاد می گردد؟

3. در مقایسه با سایر نمایشگاه های بین المللی کتاب، نمایشگاه کتاب تهران چه مزیت ها و چه ضعف هایی دارد؟

4. نکات مثبت و منفی حضور دولتی و همچنین خصوصی در نشر بین الملل چیست؟

5. چه مسائلی در رابطه با نشر بین الملل، مسائل مربوط به گمرک، پست، حمل ونقل و مبادلات اقتصادی وجود دارد؟

6. ایجاد آژانس های ادبی و حمایت از آنها در کشورمان در قبال کارکرد آ نها در بخش بین الملل تا چه حد تأثیرگذار بوده است؟

همچنین به نظر می رسد احتیاج است در مورد صندلی نشر ایران در بازار نشر کشورهای دیگر نیز تأملی جدی نمود. صندلیی که در صورت عملکرد ضعیف، باعث جابجایی فرصتها و تهدیدها می گردد. از چگونگی تدبیر در وحدت رویه در اجرای دیپلماسی فرهنگی و اقتصادی با مدنظر قراردادن رئوس دغدغه های ترسیم شده؛ نحوه حضور ایران در دیگر کشورها (نمایشگاه های کتاب برون مرزی و مراوده با ناشران بین المللی)؛ نحوه حضور ناشران دیگر کشورها در ایران (نمایشگاه بین المللی کتاب تهران و موزعان نشر)؛ شکل های مختلف حضور در نشر بین الملل و چگونگی حضور در بازار اقتصادی نشر کشورها با ضریب اطمینان بیشتر؛ تا بحث امکان های پیش رو و جایگزین حق انتشار در مراودات نشر و کتاب.

بنابراین در ترسیم آینده پیش رو و به منظور ارتقای کیفیت حضور در نشر بین الملل، علاوه بر ضرورت توجه به دغدغه های کلان فرهنگی، به نظر می رسد توجه به چندین مساله نیز ضروریست: یافتن روش هایی که بتواند وجهه و تصویر نشر ایران را در عرصه بین المللی ارتقا بخشد؛ شناسایی ضعف ها و نقاط قوت این حوزه؛ معین صندلی و حضور نهادها و تشکل های نشر در اجرایی نمودن اهداف حضور قوی در نشر بین الملل و بالخصوص نشر کشورهای منطقه؛ یافتن راهکارهای جایگزین برای فروش کپی رایت آثار و ارتباط با ناشران بین المللی.

یکی از رفتارهای مهم در این حوزه، توجه به مساله فراوری محتوا بوده است. هر چند در خلال این سال ها کتابهای متعددی در حوزه های مختلف از زبان فارسی به زبان های دیگر راسا با تعامل خود ناشران و یا با حمایت ترجمه شده اند و شمار و گستردگی حوزه جغرافیایی این ترجمه ها جای امیدواری است اما عموم مراکز فعال در زمینه ترجمه معکوس، به صورت موازی و گاه تکراری پروژه هایی را دنبال می نمایند. به نظر می رسد خروجی کار این مراکز نیز کمتر در نمایشگاه های کتاب داخلی دیده می گردد و در فروشگاه های کتاب داخل نیز آن طور که باید، نه مخاطبی دارند و نه مجال نمایش و فروش می یابند.

از طرف دیگر، زمینه توزیع این آثار، حتی در داخل، روشن نیست و به فرض وجود مخاطب نیز معین نیست که این کتاب ها را باید از کدام کتابفروشی ها (غیر از انتشارات خاص هر مرکز) تهیه کرد؟ همچنین زمینه توزیع این کتاب ها در شبکه های توزیع دولتی نظیر رایزنی های کشورمان و بخش خصوصی نیز چندان شفاف نیست و روابط ساختاری و تعریف شده بین مراکز ترجمه و نهادهای متولی وجود ندارد؛ یا اگر در قالب معینی پیش بینی شده است، همکاری ها در سطح عملی و اجرایی تعریف نشده است و از روی کاغذ فراتر نرفته است. از سوی دیگر، زمینه معرفی کتاب ها برای مخاطب خارجی زبان، در قالب های مرسوم نظیر مشارکت در نمایشگاه های فرهنگی و بین المللی و معرفی و رونمایی کتاب و همچنین عقد قرارداد فروش حق چاپ کتاب ترجمه شده به ناشران خارجی تا نشر دیجیتال بر اساس روال منسجمی تعریف نشده است و این روال گاه تابع روابط ویژه ای است که فرصت برابر برای حضور و رقابت ناشران فعال در این زمینه را فراهم نمی کند. شاید برگزاری نمایشگاه تخصصی و اختصاصی در زمینه های ترجمه و نشر، هرچند مجازی، بتواند ضمن ساماندهی این عرصه، فعالان این حوزه را به یکدیگر نزدیک تر کند؛ زمینه ملاقات و گفت وگوی اهل قلم و مترجمان و ویراستاران و طراحان را با سیاست گذاران و تصمیم سازان و تصمیم گیران خرد و کلان در مراکز عمومی و خصوصی پژوهشی و انتشاراتی فراهم کند. در اصل با عرضه محصولات نهایی، سطح علمی ترجمه ها و جلوه های بصری و فیزیکی و قالب عرضه آنها در معرض دید مخاطبان قرار می گیرد و باعث می گردد در زمان رکود نمایشگاه های حقیقی، فرصتی فراهم گردد تا فعالان نشر بین الملل با تهیه و فراوری کاتالوگ های تخصصی چند زبانه برای معرفی کتاب و نویسنده و مترجم و ناشر در حوزه های مختلف جغرافیایی و زبانی با همکاری نهادهای مسؤول، مقدمات حضور فعال در دوره های آینده نمایشگاه های بین المللی کتاب را رقم بزنند.

با تأملی بر حضور در نمایشگاه های بین المللی به عنوان فرصت عرضه و تعامل با فعالان این حوزه، با تمامی نقدها و آسیب شناسی ها و پیشنهادها می توان دریافت که حضور در بازار اقتصادی نشر بین الملل، بیش از نمایش آثار، احتیاجمند رفتار حرفه ای بخش های مختلف منتهی به این حضور است. نکته ای که با توجه به فرصت پیش آمده تا از سرگیری مجدد یا تغییر شکل آن، همدلی و همکاری نهادهای مختلف داخلی و در کنار آن رفتار حرفه ای حلقه های مختلف نشر از آژانس و ناشر تا رایزنی های فرهنگی کشورمان در دیگر کشورها را می طلبد. رفتاری که بیش از آن که درصدد خطایابی و عملکرد جزیره ای باشد، با برنامه ریزی و هماهنگی اجزای این حلقه، یاری رسان و مکمل یکدیگر باشد. نتیجه ای که علاوه بر اهداف فرهنگی، به حیات اقتصادی پدیدآورندگان یک اثر به بهترین وجه ممکن، یاری نماید.