نوبل ادبیات؛ دو برنده و چند نگاه - شهر سرگرمی

به گزارش خبرنگاران، آکادمی نوبل روز پنج شنبه (10 اکتبر) در یک نشست خبری در شهر استکهلم سوئد، اولگا توکارچوک، نویسنده لهستانی و پیتر هاندکه، نویسنده اتریشی را به عنوان برندگان جایزه نوبل ادبیات در سال های 2018 و 2019 معرفی کرد.

علت برگزیده شدن توکارچوک به عنوان برنده نوبل ادبیات یک تخیل روایی که با اشتیاق دایرةالمعارف گونه نمایان گر عبور از مرزها به عنوان شکلی از زندگی است عنوان شده است. این نویسنده پانزدهمین نویسنده زن برنده جایزه نوبل ادبیات است.

آکادمی نوبل همچنین هاندکه را برای یک کار تاثیرگذار که با نبوغ زبانی، حواشی و ویژگی های تجربه های انسانی را کاوش کرده به عنوان برنده نوبل ادبیات معرفی کرده است.

اولگا توکارچوک و پیتر هاندکه در حالی پیروز به کسب جایزه های نوبل ادبیات 2018 و 2019 شدند که تحصیلات اکادمیک آن ها در رشته های روان شناسی و حقوق بوده است.

اهدای جایزه نوبل ادبیات سال 2018 به دلیل خبرساز شدن اتهام های رسوایی جنسی ژان کلود آرنالت، همسر کاترین فروستنسون، یکی از اعضای آکادمی نوبل، برای اولین بار پس از 70 سال لغو شد. این اتفاق استعفای تعدادی از اعضای آکادمی از جمله سارا دنیوس، رئیس آکادمی نوبل را به دنبال داشت و پس از لغو این جایزه در سال 2019، بنیاد آلفرد نوبل تصمیم گرفت امسال برندگان جایزه سال های 2018 و 2019 را هم زمان اعلام کند.

کازوئو ایشی گورو، نویسنده انگلیسی ژاپنی تبار که رمان های بازمانده روز و هرگز رهایم مکن از آثار شناخته شده او هستند، آخرین نویسنده ای بود که در سال 2017 پیروز به کسب این جایزه شده بود.

اولگا توکارچوک کیست؟

اولگا توکارچوک متولد سال 1962 میلادی در شهر سوچلو لهستان است و در حال حاضر در شهر ورسلاو زندگی می کند. والدین او آموزگار بودند و پدرش به عنوان مسئول کتابخانه مدرسه نیز کار می کرد. اولگا در کتابخانه مدرسه همه آن چه را می خواست مطالعه می کرد و آن جا بود که استعداد ادبی در او پرورش یافت. پس از تحصیل در رشته روان شناسی در دانشگاه ورشو، اولین کتاب داستانی خود را با عنوان سفر کتاب بازها در سال 1993 منتشر کرد. این کتاب با استقبال بسیار خوبی روبه رو شد و توانست جایزه ادبی ناشران لهستان را به عنوان بهترین اثر اول یک نویسنده به خود اختصاص دهد. او اولین کتابش را هم که یک مجموعه شعر بود با نام شهرها در آینه ها در سال 1989 به چاپ رساند. اما مهم ترین اثر نوشته اولگا توکارچوک رمان نخستین بار و دیگر بارها در سال 2010 بود. این رمان به داستان زندگی یک خانواده در طول چند نسل می پردازد و دارای جزئیات واقع گرایانه و روشن بسیاری است که به تاریخ لهستان در قرن بیستم میلادی نیز مرتبط است و به گفته خود توکارچوک، این رمان تلاش او برای کنار آمدن با تصویر ملی گذشته است. این نویسنده در سال 2002 نیز کتاب خانه روز، خانه شب را نوشت که آن را می توان مجموعه ای از داستان های کوتاه دانست که آمیزه ای از واقعیت و افسانه است. توکارچوک در سال 2018 توانست برای رمان پروازها پیروز به کسب جایزه بوکر بین الملل شود تا اولین نویسنده لهستانی باشد که چنین جایزه ای را کسب می کند. او در سال 2019 نیز برای رمان استخوان های مردگان را شخم بزن به جمع نامزدهای نهایی جایزه بوکر بین الملل راه یافت.

داستان های عجیب، دست نوشته های یعقوب، آنا در گورهای جهان، آخرین داستان ها، عروسک و مروارید و قصه های کریسمس از جمله دیگر آثار این داستان نویس و شاعر 57ساله لهستانی هستند.

نگاهی به زندگی پیتر هاندکه

پیتر هاندکه رمان نویس، نمایشنامه نویس و فیلمنامه نویس اهل اتریش است که در سال 1942 در منطقه گریفن اتریش به جهان آمد. او به همراه مادرش که بعدها در سال 1971 خودکشی کرد، بین سال های 1944 تا 1948 در منطقه تحت اشغال شوروی در برلین زندگی می کردند. هاندکه در سال 1954 به یک مدرسه شبانه روزی فرستاده شد و اولین نوشته هایش در نشریه مدرسه منتشر شد. او در سال 1959 به شهر کلاگن فورت بازگشت و تحصیل در دوره دبیرستان را شروع کرد. از سال 1961 نیز وارد دانشگاه گراتس در رشته حقوق شد. هاندکه در طول دوران تحصیل به تدریج نام خود را به عنوان یک نویسنده بیان کرد و به تشکل های ادبی پیوست. در سال 1965 و زمانی که انتشارات آلمانی Suhrkamp Verlag پیشنهاد چاپ کتاب او را پدیرفت، او ترک تحصیل کرد و اولین رمان خود را با عنوان هورنت ها منتشر کرد. این نویسنده با حضور در نشستی موسوم به گروه 47 در آمریکا که شامل هنرمندانی آوانگارد بود، توجه بیشتری را به سمت خود معطوف کرد.

هاندکه فیلمنامه های فراوانی نیز نوشته است و فیلم زن چپ دست را نیز کارگردانی کرده که در سال 1978 اکران شد و در بخش رقابتی جشنواره کن یکی از نامزدهای نخل طلا بود و توانست مدال طلای سینمای هنری آلمان را در سال 1980 کسب کند. او در نگاش فیلمنامه فیلم معروف بهشت بر فراز برلین با ویم وندرس کارگردان نامدار آلمانی نیز همکاری داشت. هاندکه از سال 1975 تاکنون یکی از داورهای جایزه ادبی Petrarca-Preis است.

ترس دروازه بان از ضربه پنالتی، داستان بچه ها، بر فراز دهکده ها، پیمودن دریاچه کنستانس، نامه کوتاه، وداع طولانی، ماجراهای مداد و زن چپ دست مهمترین کتاب های نوشته پیتر هاندکه هستند که جوایز متعدد و مهمی چون جایزه گئورگ بوشنر (1973) و جایزه فرانتس کافکا در سلا 2009 را برای به او به ارمغان آورده اند. او در سال 2004 نیز جایزه بین المللی ایبسن را برای نمایشنامه نویسی دریافت کرده است.

پانزدهمین زن برنده نوبل ادبیات

با معرفی اولگا توکارچوک به عنوان برنده جایزه نوبل ادبیات، به نظر می رسد این جایزه در تصمیمش برای دوری از مردمحوری جدی است.

پیش تر، رئیس این آکادمی گفته بود، با خودداری کردن از نگرش های مردمحوری و اروپامحوری، جایزه نوبل می تواند بار دیگر جایگاه خود را به دست بیاورد. هرچند برندگان امسال نیز از اروپا هستند، اما بار دیگر نام یک زن به عنوان برگزیده این جایزه دیده می شود. نام اولگا توکارچوک در پیش بینی های انتخاب برنده نوبل ادبیات نیز مطرح شده بود.

این نویسنده که پانزدهمین نویسنده زن برنده نوبل ادبیات است، سومین زنی است که در سال های اخیر پس از آلیس مونرو در سال 2013 و سوتلانا الکسی یویچ در سال 2015، به عنوان برنده نوبل ادبیات معرفی می شود. دیگر نویسندگان زن برنده نوبل ادبیات از سال 2000 به بعد، الفریده یلینک در سال 2004، دوریس لسینگ در سال 2007 و هرتا مولر در سال 2009 بوده اند.

با نگاهی به فهرست برندگان جایزه نوبل ادبیات متوجه می شویم در سال های اخیر توجه این جایزه به زنان نویسنده بیش تر شده؛ به طوری که در سال های قبل تر فاصله انتخاب زنان در این جایزه طولانی تر بود. دیگر نویسندگان زن برنده نوبل ادبیات که از سال 1901 اهدا می شود و تا کنون بیش تر برگزیدگانش مردان بوده اند به این شرح اند: ویسواوا شیمبورسکا 1996، نونی موریسون 1993، نادین گوردیمر 1991، نلی زاکس 1966، گابریلا میسترال 1945، پرل باک 1938، زیگرید اوندست 1928، گراتزیا دلدا 1926 و سلما لاگرلوف 1909.

سلما لاگرلوف سوئدی نخستین زنی بود که در سال 1909 یعنی هشت سال پس از اعطای اولین نوبل ادبیات پیروز شد این افتخار را برای جامعه زنان کسب کند. نویسندگان زن برای دریافت دومین جایزه نوبل ادبیات 17 سال انتظار کشیدند. گراتزیا دلدا، نویسنده ایتالیایی بود که در سال 1926 نوبل ادبیات را از آن خود کرد. زیگرید اوندست از نروژ سومین زن برنده نوبل سه سال بعد این جایزه را گرفت و پرل باک نویسنده آمریکایی بود که 10 سال بعد از آن در سال 1939 برای شرح روشن زندگی در چین برنده نوبل ادبیات شد.

پنجمین جایزه نوبل ادبیات برای زنان در سال 1945 به شاعری شیلیایی به نام گابریلا میسترال رسید. در سال 1966 نلی زاکس، شاعر و نمایشنامه نویس سوئدی برگزیده نوبل شد و در سال 1991 نام نادین گوردیمر به عنوان هفتمین برنده زن نوبل ادبیات اعلام شد. پس از او تونی موریسون به عنوان اولین زن آفریقایی آمریکایی در سال 1993 جایزه نوبل را به دست آورد. به فاصله سه سال از خالق رمان معشوق، شاعری مطرح از کشور لهستان به نام ویسواوا شیمبورسکا که در فوریه 2012 از جهان رفت، جایزه نوبل ادبیات را دریافت کرد.

نویسنده زن بعدی که پیروز به دریافت مهم ترین جایزه ادبی جهان شد، الفریده یلینک بود. سه سال پس از او دوریس لسینگ، نویسنده انگلیسی متولدشده در ایران جایزه نوبل 2007 را به خانه برد. هرتا مولر آلمانی عنوان برنده سال 2009 این جایزه عرصه ادبیات را یدک می کشد. آلیس مونرو نویسنده 82 ساله کانادایی نیز در سال 2018 پیروز به کسب این جایزه شد. همچنین سوتلانا الکسی یویچ، نویسنده بلاروسی در سال 2015 آخرین زنی بود که پیش از اولگا توکاچورک مهم ترین جایزه ادبی جهان را به خود اختصاص داد.

حاشیه های پیتر هاندکه

اما انتخاب پیتر هاندکه به عنوان برنده جایزه نوبل ادبیات 2019 می تواند جنجال ها و حاشیه های تازه ای را برای این جایزه ادبی به همراه داشته باشد.

به گزارش خبرنگاران به نقل از فرانس 24، پیتر هاندکه یکی از اصیل ترین نویسندگان آلمانی زبان زنده در جهان است که پیش تر در اظهارنظری جنجالی خواستار اعطا نشدن جایزه نوبل ادبیات و لغو برگزاری آن شده بود.

این رمان نویس، نمایشنامه نویس، شاعر و مترجم در سال 2014 در مصاحبه با یک از رسانه های اتریشی اظهار کرده بود: جایزه نوبل ادبیات با تقدیس کاذب نویسنده، یک لحظه توجه و شش صفحه در روزنامه همراه می شود. جایزه نوبل ادبیات بالاخره باید منسوخ شود. این جایزه ای است که شما را اذیت می کند و آن گاه شما خود را اذیت می کنید چون به آن فکر می کنید. این بسیار بی ارزش است.

این اولین باری نبود که هاندکه در نقش یک بت شکن ظاهر می شد. او پیش تر توماس مان، از بزرگان ادبیات آلمان و برنده نوبل ادبیات 1929 را نویسنده ای افتضاح و نوشته های او را بچه گانه و ناپخته توصیف کرده بود.

اما آن چه بسیاری از نویسندگان و طرفداران هاندکه را شوکه کرد، حضور او در مراسم تدفین اسلوبودان میلوشویچ رئیس جمهور سابق صربستان و ابراز همدردی با صرب ها در جنگ یوگسلاوی در دهه 90 میلادی بود. میلوشویچ در حالی درگذشت که به جرم جنایت علیه بشریت محاکمه می شد و از هاندکه خواسته بود در دفاع از او شهادت دهد؛ پیتر هاندکه نیز در مقابل هزاران نفر در مراسم تدفین او سخنرانی کرد.

زمانی که هاندکه در سال 2014 برای دریافت جایزه ایبسن به نروژ رفت تعدادی با پلاکاردهایی با عنوان فاشیست و انکارکننده نسل کشی از او استقبال کردند.

نامه کوتاه، وداع طولانی، مجموعه شعر جهانی درونی جهانی بیرونی جهانی درون و اندوهی فراتر از رویاها، درباره مادرش که در سال 1971 خودکشی کرد از مهم ترین آثار پیتر هاندکه هستند.

امیدوارم ترجمه های مزخرف از هاندکه بیرون نیاید

علی اصغر حداد با بیان این که انتخاب پیتر هاندکه به عنوان برگزیده حایزه نوبل انتخاب بدی نبوده است، ابراز امیدواری می کند به خاطر این که او برگزیده نوبل شده سراغش نروند و ترجمه های مزخرف از آثار او بیرون نیاید.

این مترجم زبان آلمانی که چندین نمایش نامه از هاندکه را به زبان فارسی ترجمه کرده است، در گفت وگو با خبرنگاران، درباره انتخاب این نویسنده به عنوان برگزیده جایزه نوبل 2019 اظهار کرد: جایزه نوبل جایزه ای است مانند جایزه های دیگر و حتماً و لزوماً به معنای بهترین انتخاب نیست. به هر حال هاندکه از نویسنده های باسابقه اتریش است و کتاب های زیادی نوشته است. این که انتخاب او به عنوان برگزیده جایزه نوبل انتخاب درستی بوده یا نه، باید بگویم من در مقامی نیستم که بتوانم او را قضاوت کنم و بگویم که شایسته نوبل بوده یا نه.

او با بیان این که حدس هم نمی زده هاندکه به عنوان برگزیده نوبل معرفی شود، گفت: شغل من این نیست که بتوانم حدس بزنم چه کسی جایزه نوبل را خواهد برد. اصلاً به فکر این موضوع و این که امسال نوبل به چه کسی می رسد، نبودم. ولی خب حالا ایشان جایزه را برده و به نظرم انتخاب بدی هم نیست.

حداد اظهار داشت: اما امیدوارم که بلافاصله بعد از انتخاب پیتر هاندکه ملت غیور ایران شروع به ترجمه کتاب های او نکنند. کسی که الان می خواهد سراغ ترجمه آثار او برود فقط به خاطر این که نوبل برده است، نمی تواند ترجمه خوب و درستی از آثارش داشته باشد. ترجمه آثار هاندکه کار آسانی نیست و امیدوارم ترجمه های مزخرف از آثار او نبینیم.

او در ادامه تأکید کرد: البته این حرف من به معنای این نیست که زبان هاندکه زبان سختی باشد، اما به فارسی سخت می شود ترجمه اش کرد. همچنین ممکن است یک سری مسائل ممیزی داشته باشد و چون برنده نوبل شده است مترجم از خیر آن ها بگذرد و کتاب تکه پاره ای تحویل مخاطبان بدهد. مثلا یکی از داستان هایش ترس دروازه بان از ضربه پنالتی ممیزی داشته و مترجم هم قبول کرده و کتاب مزخرفی به دست آمده است؛ آن چه باید باشد نیست.

حداد درباره این که سیاست چقدر در انتخاب برگزیده های نوبل تأثیرگذار است، بیان نمود: این را که سیاست چقدر در مورد انتخاب هاندکه تاثیر داشته یا نه نمی دانم، ولی اغلب در انتخاب جایزه نوبل سیاست دخیل بوده است. زمانی که جایزه صلح نوبل را به رئیس جمهور آمریکا و کسانی که عامل جنگ هستند، می دهند معلوم است که جنبه سیاسی دارد. این در مورد نوبل ادبیات نیز صدق می کند. نمی گویم همواره این اتفاق می افتد اما این گونه هم نیست که سیاست در آن دخالتی نداشته باشد.

این مترجم درباره انتخاب از ادبیات آلمانی زبان نیز گفت: ادبیات آلمانی زبان نسبتا فعال است و شامل کشورهای سوئیس، آلمان و اتریش می شود. ظاهرا آکادمی سوئدی نیز به این ها نظر خاصی دارد. اما من شناختی از ادبیات جاهای دیگر مانند فرانسه، انگلیس، آمریکا و کشورهای آسیایی ندارم که بتوانم آن ها را با هم مقایسه کنم و بگویم این انتخاب درست بوده یا نه.

انتخاب امسال نوبل را پسندیدم

همچنین مهشید میرمعزی با بیان این که انتخاب امسال نوبل ادبیات را پسندیده است، می گوید: انتخاب هاندکه دور از ذهن نبود و می توانم بگویم سروصدایی که درباره برنده های دیگر پیش آمده، درباره او پیش نخواهد آمد.

این مترجم زبان آلمانی درباره انتخاب برگزیده های جایزه نوبل ادبیات اظهار کرد: موراکامی و مارگارت اتوود جزء گزینه هایی بودند که احتمال زیادی برای برنده شدن داشتند. البته باید توجه داشته باشید که آکادمی نوبل به دو نفر رأی نداده بلکه یک نفر به عنوان برگزیده جایزه 2019 انتخاب شده است. خانم اولگا توکارکو برگزیده سال 2018 بودند که به خاطر جنجالی که سال گذشته به وجود آمد، امسال این جایزه به او اهدا شد. این موضوع برای اولین بار هم نیست که اتفاق می افتد؛ یک بار دیگر در سال 1928 این اتفاق افتاده و برگزیده سال 1927 در این سال معرفی شده است. البته این سوال پیش آمده زمانی که به دو نفر جایزه داده می شود، یکی دیگری را در سایه خود قرار نمی دهد، که کمیته نوبل گفته که این گونه نیست و برای هر دو آن ها تحسین یکسانی قائل است.

او افزود: در سال 2009، جایزه نوبل به هرتا مولر، ادیب آلمانی داده شده بود و حالا هاندکه پس از 10 سال این جایزه را به حوزه آلمانی زبان برگرداند. آقای هاندکه نویسنده و مترجم بسیار معروفی هستند و جوایز بسیاری هم در خارج از ایران گرفته اند. می شود گفت، انتخاب او خیلی خارج از ذهن نبود.

میرمعزی اظهار داشت: در مورد نویسنده لهستانی نمی دانم اما در مورد نویسنده اتریشی می توانم بگویم سر و صداهایی که بیشتر برای انتخاب برگزیده ها به وجود آمده پیش نخواهد آمد؛ مثلا این که بگویند حقش نبوده این جایزه را ببرد و چرا جایزه را به این افراد می دهند، با وجود این که اشخاصی مانند مارگارت اتوود و موراکامی هم جزء گزینه ها بوده اند زیرا هاندکه آدم خیلی خیلی معروفی نه تنها در حوزه آلمانی زبان بلکه در کشورهای دیگر است. برای فارسی زبانان نیز نام ناآشنایی نیست. علی اصغر حداد دو سه نمایشنامه از او ترجمه کرده است و علی دهباشی در مجله بخارا ویژه نامه ای برای او داشته و شبی از شب های بخارا را به او اختصاص داده، پس گزینه دور از ذهنی نبوده است.

او در ادامه بیان نمود: درست است که نوشته های هاندکه سخت و خاص است اما به نظرم انتخاب او، انتخاب درستی بود. برخلاف انتخاب های قبلی، این انتخاب را شخصاً پسندیدم. البته من همواره آرزو داشتم و همچنان آرزو دارم که این جایزه به ایرانی ها داده شود.

میرمعزی درباره این که سیاست چقدر در انتخاب های نوبل تأثیرگذار است، گفت: در مورد پیتر هاندکه نمی توانم قطعاً این نظریه را بپذیرم. فکر می کنم انتخاب او صرفاً به خاطر کارها و آثار خوبی است که در ادبیات به جا گذاشته و در انتخاب او سیاست تعیین کننده نبوده است.

او همچنین درباره این که فکر می کند چرا این جایزه تاکنون به ایرانی ها داده نشده است گفت: نمی دانم شاید در این جا سیاست کمی تعیین کننده باشد. محمود دولت آبادی از نویسنده هایی است که باید جزء گزینه های احتمالی نوبل ادبیات باشد.

حق شان بود که نوبل ببرند

اسدالله امرایی نیز با اشاره به نویسنده های بزرگی که جایزه نوبل نگرفته اند، می گوید: ممکن است کسانی جایزه بگیرند که مستحقش نباشند اما هم اولگا توکارچوک و هم پیتر هاندکه حق شان بود که این جایزه را ببرند.

این مترجم در گفت وگو با خبرنگاران، درباره انتخاب اولگا توکارچوک به عنوان برگزیده جایزه نوبل ادبیات 2018، اظهار کرد: من چند سال پیش پرونده ای راجع به او کار کردم که در مجله گلستانه منتشر شد. همچنین در مجله تجربه او را معرفی کرده بودم. توکارچوک نویسنده بسیار خوبی است و این که چرا در ایران شناخته شده نیست باید بگویم خیلی از نویسنده ها هستند که در ایران شناخته شده نیستند و یا از آثارشان استقبال گسترده ای صورت نگرفته است.

او با با بیان این که توکارچوک نویسنده افتاده ای است، افزود: وقتی با او مصاحبه کردم و پرونده ای برایش منتشر کردم، عنوانی که برای گزارشش انتخاب کردم زیستن در سایه نام های بزرگ بود. نگاه او، نگاه انسانی معاصر است، آثارش هم آثار خواندنی ای هستند و امیدوارم بعد از نوبل اقبالی نسبت به او صورت بگیرد و احتمالا هم یک سری از آثارش منتشر خواهد شد. لهستان جزء کشورهایی است که نویسنده های درجه اولی را به جهان معرفی کرده و کسانی هم پیش از او نوبل گرفته اند.

امرایی درباره این که به نظر او توکارچوک مستحق جایزه نوبل بوده است یا نه، اظهار کرد: من به عنوان خواننده آثارش و کسی که کارهایش را خوانده و از نگاهش خبر دارم، معتقدم مستحق این جایزه بود. اما نویسنده های بزرگ تر از او هم هستند که این جایزه را نگرفته اند؛ مثلا فیلپ راث که فوت کرد و جایزه نوبل نگرفت، در حالی که نویسنده بسیار قدر و مطرحی بود. به هر حال همواره جهان بر وفق مراد دل ما نیست و کسانی جایزه می گیرند که شاید مستحقش نباشند. به نظرم این نویسنده، نویسنده خیلی خوبی است. هم ایشان و هم پیتر هاندکه هر دو نویسنده های پیش رو و خوبی هستند و تصورم این است که حق شان بود که جایزه را ببرند.

این مترجم همچنین درباره تأثیر سیاست بر انتخاب برگزیده های جایزه نوبل ادبیات بیان نمود: انتخاب ها همواره الزاما سیاسی نیستند. مارکز مقاله ای داشت با عنوان بزرگانی که هرگز بزرگ نبوده اند و در آن جا گفته بود برخی از انتخاب های کمیته نوبل خیلی انتخاب های خوبی نبوده اند. همان طور که گفتم برخی از نویسنده های بسیار خوب جایزه نبرده و برخی هم مستحق این جایزه نبوده اند.