معماری چشم نواز مسجد جامع ساوه با منار سلجوقی - شهر سرگرمی

احداث اولین گنبدخانه در شبستان ضلع جنوبی، در قرن های چهارم و پنجم هـجری قمری اجرا شده است و گنبدخانه دیگری در قرن های هشتم و نهم هجری قمری در همان مکان احداث شده که در عصر صفوی به تزئینات منقوش و متنوع معماری آراسته شده است. از جمله آثار مهم این دوره می­ توان از کتیبه ها و محراب بزرگ و گچبری های فاخر آن یاد کرد.

ایوان بزرگ واقع در ضلع غربی در قرن های هفتم و هشتم همراه با آرایه های بدیع آن ساخته و مزین شده و دو رشته راه پله در طرفین ایوان، حیاط مسجد را به بام بنا مرتبط نموده است.

مناره در بیرون از باروی مسجد قرار گرفته است و دارای 14 متر ارتفاع و 3/5 متر قطر است که با کتیبه های متعدد کوفی تزئین شده است. بدنه این اثر تاریخی دارای سه ردیف کتیبه همراه با سایر تزیینات است و بیانگر اتمام بنای آن بنا در سال 504 هـ . قمری است.

قسمتی از محدثات تاریخی مسجد در طرف شمال حیاط قابل رویت است، اما عمده آثار و معماری در بیرون از دیوار فعلی و در زیر خاک ها پنهان مانده اند.

شبستان غرب و جنوب غربی

بنای اولیه مسجد جامع ساوه با طرحی ساده و شبستانی، مجموعه ­ای از عناصر خشتی و چینه­ ای است که در بخش های مختلف مسجد به صورت پنهان و آشکار پراکنده شده است.

اولین ساخت وسازهای مسجد اولیه علاوه بر گوشه جنوب غربی حیاط مسجد، در مجاورت گنبدخانه و در بخش ­های جنوبی و شرقی حیاط و گنبد خانه بر جای مانده است.

ایوان جنوبی (ایوان استاد) و گنبدخانه جنوبی

نتایج کاوش ­هایی که در کف این گنبدخانه اجرا شده حکایت از آن دارد که پیش از احداث مسجد اولیه، بنای چینه ­ای دیگری در این بخش از مسجد وجود داشته که شالوده و پایه­ ها مسجد اولیه را تشکیل می دهد.

طی قرون چهارم یا پنجم هجری ایوان و گنبدخانه­ مسجد احداث شده که نوع و شیوه اجرای تزئینات گچبری آن، تعلق اساس گنبدخانه را به سده پنجم هجری تقویت می نماید. قرارگیری این ایوان در جهت قبله بر اهمیت فضایی آن افزوده و بر اساس تأکید ادبی در معماری ایرانی به ایوان استاد مشهور شده است.

ساخت محراب نماهای متعدد در این بخش در سده های 4 و 5 هجری اجرا شده است که بعضی از آنها دارای تزئینات گچبری و کتیبه­ های کوفی نقاشی شده با رنگ­­ های لاجوردی است.

همچنین در سده هشتم هجری محراب گچبری متعلق به سال 705 هجری در ضلع شرقی ایجاد شده است.

پس از آن در سده دهم هجری (دوره صفویه) گنبد­خانه مورد بازسازی قرار گرفته و با استفاده از تعدادی از پایه­ های گنبد خانه سده چهار هجری گنبدی کلاه خودی به قطر 14 متر با کاشی ­های مزین به نقوش هندسی، ارتفاع 16 و محیط بیرونی 24/5 متر احداث شده است. ارتفاع گری و یا ساقه این گنبد به 4 متر می­ رسد.

در دوره­ های بعد به ویژه دوره قاجار، بازسازی ازاره کاشی نمای داخلی گنبدخانه با کاشی های هشت ضلعی مشابه با ازاره گنبدخانه قرن دهم اجرا شده است.

مناره

در دوره سلجوقی در گوشه شمال شرقی حیاط مسجد مناره آجری استوانه ­ای شکلی به تاریخ 504 هجری ساخته شده است. این مناره دارای 14متر ارتفاع و 3/5 متر قطر است و با کتیبه های متعدد کوفی بنایی تزئین شده است. عبارت لا نبی بعد محمد در قسمت پایین مناره سه بار تکرار شده است. همچنین تاریخ سنه اربع و خمسمائه بر آن نوشته شده است. این مناره تا ارتفاع 4 متری تو پر بوده و از این ارتفاع دارای پلکان صعودی است.

شبستان شرقی و جنوب شرقی

عناصر معماری گوشه جنوب شرقی بنا و جنوبی ترین دهانه شبستان شرقی بنا به ویژه ابعاد پایه ها، اندازه خشت­ ها، نحوه اجرای دور قوس­ های باربر (لنگه­ طاق­ها)، تداعی کننده معماری دوره ساسانی ­است و با گردشی در شبستان ­های مسجد نمونه های دیگری از اجزای این معماری را میتوان دید.

در نمای شرقی و همچنین در گوشه جنوب شرقی حیاط تزئینات فتیله گچی مربوط به آرایش و قاب­ بندی نمای داخلی به چشم می­ خورد که دست کم مربوط به اولین تزئینات گچی و نماسازی بدنه­ های داخلی مسجد است.

شبستان شمالی

جبهه شمالی جدیدترین دوره ساخت و ساز مسجد اولیه است. تفاوت ­هایی که در ابعاد ستون­ ها و خشت ­ها، نوع ملاط به کار رفته در چینه­ های جبهه شمالی با چینه­ های سایر شبستان ­های مسجد اولیه دیده می ­گردد و همچنین عدم تطابق راستاهای این بخش از مسجد با سایر بخش ­های مسجد اولیه جملگی حکایت از ساخت و ساز متفاوتی در این بخش از مسجد دارند.

همچنین در طول کاوش های اجرا شده تعیین شده است که در این بخش مسجد مانند سایر بخش های مسجد اولیه پوشش کف گچی اجرا نشده و کف بخش شمالی نسبت به سایر شبستان ­ها در ترازی بالاتر قرار داشته است.

ابعاد ستون­ های شبستان شمالی 2/20× 1/70 متر و ارتفاع آن 1/5 تا 2 متر است. این شبستان بر اثر حفاری و خاکبرداری سال­ های قبل از انقلاب اسلامی از زیر خاک پدیدار شده و در همین بین یک کف آجری به طول حدود 10متر و عرض 3 متر پیدا شده که احتمالاً راهی بوده که بخش­ های شمالی و جنوبی مسجد را به هم متصل می نموده است.

ایوان غربی (ایوان شاگرد)

در سده هشتم هجری علاوه بر نماسازی و ساماندهی جلوخان شمالی ساختمان گنبدخانه، ایوانی در ضلع غربی بنا احداث شده است که دارای تزئینات زیبای مقرنس­ کاری، نقاشی روی گچ و مهر کوبی های دوره ایلخانی است. احداث این ایوان بزرگ ترین ساخت و ساز در دوره ایلخانی محسوب میگردد.

این ایوان نسبت به ایوان جنوبی به لحاظ معماری از درجه اهمیت کمتری برخودار است و در ادبیات معماری ایرانی با نام ایوان شاگرد شناخته می­ گردد.